فردی به نام ابنسکیت از علی بنموسیالرضا (ع) میپرسد: امروز حجت بر مردم کدام است؟ امام میفرماید: عقل، با عقل است، سخنی را که واقعاً از خداست و صادقانه به او نسبت داده شده است، شناخته و تأیید میشود و سخنی که از خدا نیست و به دروغ به خدا نسبت داده شده، شناخته و تکذیب میشود.
سخن امام رضا (ع) در این رابطه، این است که انسان یک ابزار سنجش و میزان دارد و او داور است که چه سخنی حق است و چه سخنی باطل و او تعیین میکند که چه سخنی را باید گردن نهاد و پذیرفت و چه سخنی را نباید پذیرفت، بلکه باید رد کرد. این ابزار سنجش و این داور، عقل است. این عقل است که باید داوری کند که چه کتابی حق است و از جانب خداست و چه دینی حق است و چه شخصی حق است و درست میگوید و اگر در ادیان مختلف ادعای اعجاز برای اثبات حقانیت شده، کدام درست است و اگر برای هر اندیشهای استدلال میشود کدام استدلال درست و صحیح است.
حضرت ثامن علیهالسلام در سخنی دیگر ارزش تعقل و خردورزی را بهگونهای دیگر بیان میفرماید: عبادت به زیادی روزه و نماز نیست، بلکه عبادت به زیادی اندیشهورزی در امر خداست. اگر در روایت قبلی سخن از حجیت عقل بود در این روایت سخن از ارزش تعقل و تفکر در امر دین است. از این حدیث برمیآید که در امر دینداری، خردورزی بیش از هر عمل دیگری ارزشمند است و هیچ عملی را نمیتوان با آن قیاس کرد. علت این امر آشکار است، زیرا دینداری که همراه با اندیشه و خردورزی نباشد به معنای بردگی و تبعیت از این و آن است و این دینداری سفیهانه است. یک چنین دینداری نه تنها جامعه را اصلاح نمیکند، بلکه به تباهی میکشاند. دینی که همراه خردورزی نباشد دین نیست، چراکه به فرموده رسول خدا (ص)، جانمایه آدمی خرد اوست و کسی که خرد ندارد، دین ندارد.
امام رضا علیهالسلام در فرازی دیگر مجدداً بهگونهای دیگر بر جایگاه عقل و خرد در حیات معنوی انسان تأکید میفرماید: دوست هر آدمی خرد اوست و دشمن او جهل او. این خرد آدمی است که در همه حال یار و یاور اوست و چراغی است که راه را روشن میکند و حق را از باطل متمایز میسازد و راه سعادت و کمال را به او نشان میدهد. در مقابل عقل، سفاهت قرار دارد که دشمن انسان است، چراکه انسان را به بیراهه میبرد و او را به باطلپرستی و سقوط میکشاند؛ و باز در حالی که رسول خدا (ص) دوست داشتن مردم را پس از ایمان، بالاترین عمل به حساب میآورد، امام هشتم علیهالسلام این امر را نصف عقل میشمارد و بیان میفرماید: دوست داشتن مردم نصف عقل است.
آری! این جایگاه عقل و خردورزی در دینداری در مکتب رضوی است. در این مکتب، دینداری بدون خردورزی و تعقل بیمعنا و بیراهه است. آن حضرت در سخنی ویژگی یک مسلمان را در خردمندی بیان میفرماید. در واقع حضرت، انسان مسلمان را کامل نمیداند، مگر اینکه این ویژگی را داشته باشد.